Βικτωρία Μπαλντούκα, Φιλόλογος vi.baldouka@gmail.com
Ο Boal γεννήθηκε μια δεκαετία αργότερα, στις 16 Μαρτίου του 1931 στην Penha του Rio De Janeiro και υιοθετώντας τη θεωρία του Freire, δημιούργησε το Θέατρο του Καταπιεσμένου. Το Θέατρο του Καταπιεσμένου κωδικοποιήθηκε και εφαρμόστηκε από τον Augusto Boal τη δεκαετία του ʼ60, με ευρεία εφαρμογή παγκοσμίως σε κοινωνικές, πολιτικές, εκπαιδευτικές και θεραπευτικές δράσεις.
Το Θέατρο του Καταπιεσμένου τοποθετεί τον θεατή στο επίκεντρο του ενδιαφέροντος της θεατρικής πράξης καθιστώντας τον πρωταγωνιστή ούτως, ώστε να γίνει πρωταγωνιστής και στην πραγματική του ζωή. Βασίζεται στο αξίωμα ότι θέατρο μπορεί να κάνουν όλοι, ότι το θέατρο, όπως η γλώσσα, είναι προσιτό σε όλους αρκεί να διδαχθούν τη μέθοδο (Μποάλ, 1981).
Θεωρητικό πλαίσιο
Ο Βραζιλιάνος παιδαγωγός Paulo Freire (1921-1997) συγκρότησε τη θεωρία του βασισμένος στην καταπίεση των ανθρώπων των χαμηλών κοινωνικών στρωμάτων της χώρας του, οι οποίοι συνθλίβονταν από μια ελίτ που χρησιμοποιούσε τις ιδέες μιας κουλτούρας που δεν είχε σχέση με τη Βραζιλία. Η υποδούλωση των χαμηλότερων κοινωνικών στρωμάτων από την υπέρτερη κοινωνικοπολιτισμική δομή, αποτέλεσε την αφετηρία για την ανάπτυξη της θεωρίας του.
Σε όλα τα έργα του ο Freire, τονίζει τον κυρίαρχο ρόλο της ανθρώπινης εμπειρίας εντός των δομών της κοινωνίας, καθώς και τα στερεότυπα που αυτές δημιουργούν στη συνείδηση των ατόμων. Ταυτόχρονα όμως, αναδεικνύει και τον παρεμβατικό ρόλο της εκπαίδευσης, αναγνωρίζοντας έτσι τη δυνατότητα αλλαγής του όποιου στερεοτύπου, μέσα από τη «συνειδητοποίηση» και την ενεργητική εμπλοκή του ατόμου στις δράσεις της κοινωνίας. Το πλαίσιο της μετασχηματιστικής θεωρίας του Freire, ορίζεται από τη βασική αρχή: «η μόρφωση οδηγεί στην απελευθέρωση» (Φρέιρε, 1974).
Το κοινό των θεατρικών του παραστάσεων του Boal αποτελείτο από τη μεσαία τάξη ενώ οι χαρακτήρες των θεατρικών του έργων ήταν εργάτες και αγρότες, ήταν ο λαός, όπως τους χαρακτήριζε. Έτσι, ο Boal άρχισε να διερωτάται σε ποιους τελικά απευθύνεται το θέατρό του και άρχισε να ψάχνει τους πραγματικούς ανθρώπους στους οποίους απευθυνόταν. Έτσι, άρχισε να κάνει παραστάσεις στην ύπαιθρο χωρίς όμως πάλι να συναντά τον πραγματικό συνομιλητή.
Στις αρχές του 1960, ο Boal και η ομάδα του άρχισαν να περιοδεύουν στην Βορειοανατολική Βραζιλία, όπου οι αγρότες πάλευαν εναντίον της σκλαβιάς, χωρίς λεφτά και μερίδιο γης, βυθισμένοι στο χρέος. Στη Βορειοανατολική Βραζιλία ήρθαν σε επαφή με τους αγρότες και με την προοδευτική εκκλησία μένοντας σε σπίτια ιερέων (Μποάλ, 1981).
Το Θέατρο του Καταπιεσμένου είναι πλέον ιδιαίτερα διαδεδομένο σε πολλές ευρωπαϊκές χώρες και χρησιμοποιείται από ακτιβιστές, εκπαιδευτικούς και θεατρικές ομάδες ως μορφή άμεσης δράσης με σκοπό την καταγγελία των καταπιεστικών δομών και σχέσεων ή την ενημέρωση του κοινού για υπόγειους και άγνωστους μηχανισμούς χειραγώγησης, ως μέθοδος κοινωνιολογικής έρευνας, και επίσης για την ενδυνάμωση ευαίσθητων κοινωνικά ομάδων, για τη διδασκαλία ποικίλων διδακτικών αντικειμένων και ως ψυχαγωγία» (Ζώνιου, 2003).
Σχεδιασμός θεατροπαιδαγωγικών προγραμμάτων
Το Θέατρο του Καταπιεσμένου βασίζεται στην ομαδική διεργασία, τόσο του περιεχομένου όσο και των αισθητικών μορφών έκφρασης. Χρησιμοποιεί την αισθητική της ομάδας και την αισθητική του καταπιεσμένου. Στο πλαίσιο της εκπαιδευτικής διαδικασίας, η θεατροπαιδαγωγική ομάδα μπορεί να έρθει σε επαφή με τον εκπαιδευτικό μίας τάξης και να συναποφασίσουν το θέμα πάνω στο οποίο η ομάδα θα ετοιμάσει ένα σενάριο και τη μικρή παράστασή της (π.χ. τα προβλήματα ένταξης και κοινωνικού αποκλεισμού, οι εξαρτήσεις, ο ρατσισμός κ.α.).
Στη συνέχεια, η ομάδα ερευνά το θέμα, συλλέγει στοιχεία και ετοιμάζει μία παράσταση μικρής διάρκειας. Στη φάση της προετοιμασίας, ο εκπαιδευτικός έρχεται σε επαφή με τη μέθοδο, τις ασκήσεις και όλο το πρόγραμμα, όπως θα εφαρμοστεί στο σχολείο. Η παράσταση που περιλαμβάνει το πρόγραμμα συνήθως πραγματοποιείται με απλά μέσα, είναι ευέλικτη, μπορεί να υλοποιηθεί και μέσα στην αίθουσα μίας σχολικής τάξης και βέβαια είναι αισθητικά προσεγμένη.
Η παράσταση παρουσιάζει στους μαθητές ένα κοινωνικό πρόβλημα μέσα από την προσωπική πορεία ενός ήρωα, ο οποίος δέχεται μία καταπίεση ή βρίσκεται σε δίλημμα. Ο ήρωας αυτός ονομάζεται «πρωταγωνιστής» και έχει να ξεπεράσει τις δυσκολίες και τα προβλήματα που του δημιουργούν οι «ανταγωνιστές».
Σημαντικό στοιχείο της παράστασης είναι ότι δε δίνεται λύση στο πρόβλημα του «πρωταγωνιστή». Η παράσταση συνήθως ολοκληρώνεται με τον ήρωα να μένει μετέωρος στο πρόβλημά του και να μη ξέρει πώς να αντιδράσει απέναντι σε αυτό. Έτσι, δίνεται η ευκαιρία στους μαθητές να πάρουν μέρος στη δράση, να προτείνουν λύσεις και να δοκιμάσουν ιδέες στην πράξη αντί στα λόγια (Ζώνιου, 2013).
Τεχνικές διδασκαλίας θεατρικού παιχνιδιού του Α. Boal που θα μπορούσαν να εφαρμοστούν σε παιδιά προσφύγων 6-13 ετών
Τα παιδιά των προσφύγων ζουν μέσα σε μια καταπιεστική κοινωνία με φτώχεια, πείνα, βία, άγχος, μοναξιά, απομόνωση. Επιδίωξη των προτεινόμενων τεχνικών διδασκαλίας θεατρικού παιχνιδιού σε παιδιά προσφύγων 6-13 ετών είναι ως θεατές να καταφέρουν να σπάσουν τα δεσμά της καταπίεσης, δηλαδή τις συμβάσεις του θεάτρου που τα αναγκάζουν να είναι παθητικοί θεατές χωρίς λόγο και δράση, να γίνουν δηλαδή πρωταγωνιστές με σκέψη και ενεργητική συμμετοχή, με σκοπό να καταλάβουν τις αιτίες της καταπίεσης σε συνεργασία με τα υπόλοιπα παιδιά-θεατές-ηθοποιούς.
Αυτή η εναλλακτική λύση που θα δοθεί από το θεατρικό παιχνίδι, θα αποτελέσει μια πρώτη δοκιμασία, ώστε το θεατρικό παιχνίδι να μεταμορφωθεί σε πραγματική δράση στην κοινωνική πραγματικότητα που βιώνουν και να τη μετασχηματίσουν.
Η εξανθρώπιση των προσφυγόπουλων-θεατών μέσα στο θέατρο, είναι ένα βήμα προετοιμασίας για την εξανθρώπισή τους μέσα στην κοινωνία και τον πραγματικό κόσμο. Αφού, δηλαδή, το προσφυγόπουλο-θεατής-ηθοποιός σπάσει τα δεσμά της καταπίεσης που βίωνε στο θεατρικό παιχνίδι (δηλ. στον αισθητικό κόσμο ως απλός θεατής) είναι έτοιμο να σπάσει και την καταπίεση που υφίσταται στην κοινωνία, στον πραγματικό κόσμο.
Με τις τεχνικές διδασκαλίας θεατρικού παιχνιδιού του Α. Boal όπως προτείνονται ακολούθως και οι οποίες θα μπορούσαν να εφαρμοστούν σε παιδιά προσφύγων 6-13 ετών, το προσφυγόπουλο-θεατής-ηθοποιός προετοιμάζεται ώστε να σπάσει τα δεσμά της καταπίεσης που βιώνει στην κοινωνία των προσφύγων, αφού πρώτα σπάσει τα δεσμά της καταπίεσης που βιώνει ως θεατής και έτσι να μεταμορφωθεί σε ενεργό υποκείμενο στην κοινωνία και τον πραγματικό κόσμο.
I. Ο σταυρός και ο κύκλος
Η συγκεκριμένη άσκηση συνήθως επιλέγεται να διεξαχθεί πρώτη, καθώς ακόμη και οι μη-ηθοποιοί μπορούν να συμμετέχουν χωρίς φόβο ή ντροπη. Αυτό συμβαίνει αφού όλοι γνωρίζουμε εξαρχής ότι είναι σχεδόν αδύνατο να πραγματοποιηθεί το σωστό, επομένως η αποτυχία δεν αποτελεί ανασταλτικό παράγοντα.
Αυτό που ζητείται από τους «εκπαιδευόμενους» είναι να διαγράψουν ένα κύκλο με το δεξί χέρι και στη συνέχεια έναν σταυρό με το αριστερό χέρι. Κινήσεις οι οποίες είναι εύκολο να γίνουν ξεχωριστά. Στη συνέχεια πρέπει να δοκιμάσουν να κάνουν την κίνηση ταυτόχρονα και με τα δύο χέρια, κάτι το αρκετά δύσκολο έως και αδύνατο. Φυσικά το παιχνίδι δέχεται και παραλλαγές, όπως να κάνει κανείς τον κύκλο με το ένα πόδι και με το χέρι του να γράφει μία λέξη στο αέρα ή και το όνομά του.
Μέσω αυτού του παιχνιδιού τα παιδιά εξωτερικεύουν τα συναισθήματά τους, πεισμώνουν για να τα καταφέρουν, γελούν με την αποτυχία τους, θυμώνουν που δεν μπορούν να «νικήσουν» και έρχονται αντιμέτωπα με τον ίδιο τους τον εαυτό, ξεφεύγοντας από τα όριά τους (Boal, 2013).
II. Ο Κολομβιανός υπνωτισμός
Σε αυτό το παιχνίδι συμμετέχουν δύο ηθοποιοί. Ο ένας (υπνωτιστής)απλώνει το χέρι του περίπου είκοσι με σαράντα εκατοστά μακριά από το πρόσωπο του άλλου ηθοποιού, που είναι υπνωτισμένος και πρέπει να κρατάει το σώμα του σε συγκεκριμένη σταθερή απόσταση. Ο υπνωτιστής κάνει κυκλικές και κάθετες κινήσεις, τι οποίες πρέπει να ακολουθεί ο υπνωτισμένος έτσι ώστε να διατηρούνται σταθερές οι αποστάσεις που έχουν τεθεί από την αρχή. Οι συμπαίχτες πρέπει να βοηθούν ο ένας τον άλλο κάνοντας ήρεμες κινήσεις, έτσι ώστε να μπορούν να συνεργαστούν.
Στόχος του παιχνιδιού είναι σιγά σιγά να ενεργοποιούνται και κάποιοι «ξεχασμένοι» μύες του σώματος. Μετά από λίγα λεπτά οι ρόλοι αλλάζουν και στο τέλος όντας «υπνωτισμένοι» και οι δύο απλώνουν το δεξί τους χέρι και ακολουθούν ο ένας την κίνηση του άλλου.
Είναι μια άσκηση που ενεργοποιεί τις αισθήσεις, δημιουργώντας ταυτόχρονα και ένα κλίμα εμπιστοσύνης μεταξύ των συμμετεχόντων (Boal, 2013).
III. Η μικρότερη επιφάνεια
Το σώμα το καθενός μας στην καθημερινότητα κάνει συγκεκριμένες μηχανικές κινήσεις. Με την άσκηση αυτή, προσπαθούμε να απο-μηχανοποιήσουμε το σώμα των παιδιών μέσω συγκεκριμένων κινήσεων. Στόχος αυτής της άσκηση είναι να ενεργοποιηθούν οι μύες του σώματος σιγά σιγά, έτσι ώστε το παιδί να γνωρίσει όσο το δυνατόν καλύτερο τον εαυτό του. Έτσι κάθε ηθοποιός προσπαθεί να βρει όλες τις δυνατές κινήσεις, οι οποίες του επιτρέπουν να αγγίζει όσο λιγότερο γίνεται το έδαφος π.χ. με ένα χέρι, ένα πόδι, με την πλάτη κ.α.
Σταδιακά θα πρέπει να αγγίξει όλο του το σώμα το έδαφος. Για να το καταφέρουν αυτό τα παιδιά χρειάζεται να συνεκτιμήσουν την έννοια της βαρύτητας που τους τραβάει προς το έδαφος και το βάρος τους σώματός τους. Πρόκειται για μία «πάλη» μεταξύ βαρύτητας και σωματικού βάρους.
Αφού προσπαθήσει ο καθένας να το κάνει ατομικά μετά ζητάμε από τα παιδιά αν το κάνουν το αντίστοιχο σε δυάδες-τετράδες-οκτάδες. Απαραίτητη προϋπόθεση για να βγει η άσκηση είναι να συνεργάζονται όλοι με όλους και να κινούνται αργά δημιουργώντας συνεχώς καινούριες στάσεις με τα σώματά τους (Boal, 2013).
IV. Σπρώχνει ο ένας τον άλλο
Πρόκειται για μία πολύ σημαντική άσκηση, οι οποία γίνεται σε ζευγάρια ίσου περίπου βάρους και αντίστοιχης δύναμης. Εδώ μαθαίνουν τα παιδιά πως να χρησιμοποιούν το σώμα του και πάλι να μην καταφέρνουν να νικήσουν πάνω στη σκηνή.
Τοποθετούμε κάποιες γραμμές πάνω στη σκηνή οριοθετώντας τον χώρο μέσα στον οποίο θα κινηθούν τα ζευγάρια. Ο ένας σπρώχνει προσεκτικά τον άλλο προσπαθώντας να αισθανθεί την κίνηση του σώματός του και να απορροφήσει τη δύναμή του. Όταν πάνε να πατήσουν εκτός της οριοθετημένης περιοχής, χρειάζεται να συνεργαστούν και να κάνουν τις κατάλληλες κινήσεις για να μην «χάσουν».
Την ίδια άσκηση μπορούν να την κάνουν τα παιδιά και πλάτη-πλάτη, χορεύοντας μέσα σε οριοθετημένη περιοχή (Boal, 2013).
V. Πάντα όρθιοι
Αρχικά, ζητείται από τα παιδιά να σχηματίσουν έναν κύκλο, όρθια και με το βλέμμα τους στραμμένο προς το κέντρο του. Έπειτα τους ζητείται να γείρουν προς το κέντρο χωρίς να λυγίσουν το σώμα τους ή να σηκώσουν τις φτέρνες τους, όπως ο πύργος της Πίζας. Στη συνέχεια να επαναλάβουν την κίνηση προς τα πίσω, μετά προς τα αριστερά και προς τα δεξιά. Έπειτα ζητείται να διαγράψουν έναν κύκλο στο χώρο με το σώμα τους, γέρνοντας προς τα εμπρός, προς τα αριστερά, προς τα πίσω, προς τα δεξιά και ύστερα προς το κέντρο. Η κίνηση επαναλαμβάνεται από την ανάποδη (κέντρο, δεξιά, πίσω, αριστερά) και όλο αυτό πολλές φορές.
Στη συνέχεια ζητείται από έναν εθελοντή να πάει στο κέντρο του κύκλου, να κλείσει τα μάτια, να γείρει προς μία κατεύθυνση και να αφεθεί να πέσει. Οι άλλοι μαθητές πρέπει να τον συγκρατήσουν με τα χέρια τους, επιτρέποντάς του να γείρει σχεδόν μέχρι το έδαφος. Ακολούθως τον επαναφέρουν στη θέση του και αυτός ξαναπέφτει προς άλλη κατεύθυνση με επανάληψη της διαδικασίας. Τουλάχιστον 3 μαθητές πρέπει να συγκρατούν κάθε φορά τον εθελοντή. Στο τέλος, μπορούν να τον περιφέρουν κυκλικά, περνώντας τον από τα χέρια του ενός στον άλλον (Boal, 2013).
Βιβλιογραφικές αναφορές
- (2013). Θεατρικά παιχνίδια για ηθοποιούς και μη ηθοποιούς, μφρ. Μ. Παπαδήμα. Θεσσαλονίκη: Εκδόσεις σοφία
- (2010). «Θεατροπαιδαγωγικά προγράμματα & Τεχνικές Θεάτρου Φόρουμ». Στο, Ν. Γκόβας, και Χρ. Ζώνιου, (επιμ.). Θεατροπαιδαγωγικά προγράμματα με τεχνικές Φόρουμ: Διαφυγές… από κάθε εξάρτηση ‒ Μικρές σκηνές καθημερινής βίας. Αθήνα: Πανελλήνιο Δίκτυο για το Θέατρο στην Εκπαίδευση και Ώσμωση ‒ Κέντρο Τεχνών και Διαπολιτισμικής Αγωγής.
- (2003). «Το Θέατρο του Καταπιεσμένου». Εκπαίδευση & Θέατρο, Τεύχος 4. Ανακτήθηκε στις 30/10/2019 από: http://theatroedu.gr/ (Πανελλήνιο Δίκτυο για το Θέατρο στην Εκπαίδευση).
- (1981). Το Θέατρο του Καταπιεσμένου, μφρ. Ε. Μπραουδάκη. Αθήνα: Θεωρία.
- (1974). Η αγωγή του καταπιεζόμενου. Αθήνα: Εκδόσεις Ράππα.
